दिपक खतिवडा,
दक्षिण एसियामा आणविक डिटेरेन्सले पूर्ण मात्रामा युद्धहरू रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ . पाकिस्तानले २८ मे २०२४ मा याउम-ए-तकबीरको २६औँ वार्षिकोत्सव मनाउँछ। यस दिन, पाकिस्तानले भारतीय आणविक दुर्बलता र पोखरण-२ पोस्टको साबर-हल्लाहटको जवाफमा Quid Pro Quo रणनीतिको रूपमा आणविक परीक्षणहरू गरेर परमाणु हतियार सम्पन्न राष्ट्र बन्यो। । यो इतिहासको एक जलविद्युत घटना थियो जसले पाकिस्तानको रक्षालाई बलियो बनायो र दक्षिण एसियामा रणनीतिक स्थिरता पुनर्स्थापित गर्यो।
स्वतन्त्रता पछि, भारतले लगातार आफ्नो फाइदाको लागि पाकिस्तान विरुद्ध परम्परागत शक्तिहरु मा असमानता शोषण गर्दै आएको छ। सन् १९७१ मा पाकिस्तानको विखण्डन र १९७४ को भारतीय आणविक परीक्षणले हाम्रो असुरक्षालाई झन् बढायो जसले हाम्रो आणविक कार्यक्रमलाई अगाडि बढाउन उत्प्रेरित गर्यो। यसै सन्दर्भमा पूर्व राजदूत जमीर अक्रमले पनि आफ्नो पुस्तक द सेक्युरिटी इम्परेटिभमा पोखरण-१ अघिका र पछिका घटनाहरूमा भारतीय महत्वाकांक्षा र यसका अधिकारीहरूको प्रतिबिम्ब उल्लेख गरेका छन्। पाकिस्तानको आणविक प्रतिरोध र कूटनीति, 2023 मा प्रकाशित।
ब्रिगेडियर (रिटायर्ड) फिरोज हसन खानले सन् २०१२ मा प्रकाशित आफ्नो पुस्तक ‘इटिङ ग्रास’ मा पाकिस्तानका पूर्वप्रधानमन्त्री जुल्फिकार अली भुट्टोलाई उद्धृत गर्दै भनेका छन्, ‘हामी भारतसँग हजारौं वर्षको युद्ध लडिरहेका छौं र हामी परमाणु बम पनि बनाउँछौं। यदि हामीले घाँस खानुपर्छ भने।” उक्त वक्तव्यले आणविक कार्यक्रमलाई अगाडि बढाउने र राष्ट्रलाई कुनै पनि बाह्य आक्रमणबाट जोगाउने पाकिस्तानको नेतृत्वको संकल्प झल्काउँछ। अवर्गीकृत सीआईए कागजातहरूले पाकिस्तानको सार्वभौमिकतालाई कमजोर बनाउने ढाँचा पछ्याउँदै, तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धीले 1981 मा पाकिस्तानको आणविक केन्द्रहरूलाई ध्वस्त पार्न मुख्य रूपमा सैन्य भिडन्तको योजना बनाएको खुलासा गरेर पाकिस्तानको खतराको स्पेक्ट्रमलाई प्रमाणित गर्यो।
11 मे 1998 मा, भारतले एक पटक फेरि पोखरान रेंजमा परीक्षणहरूको श्रृंखला सञ्चालन गर्यो। भारत सरकारले पाकिस्तानको बारेमा बढ्दो विवादास्पद बयान दिइरहेकोले पाकिस्तान विशेष गरी परीक्षणबाट चिन्तित थियो। १९ मे १९९८ को वाशिंगटन पोस्टले तत्कालीन भारतीय गृहमन्त्री लालकृष्ण आडवाणीलाई उद्धृत गर्दै भनेका थिए, “इस्लामाबादले यस क्षेत्र र विश्वको भू-रणनीतिक स्थितिमा आएको परिवर्तनलाई महसुस गर्नुपर्छ, [र] आफ्नो भारत विरोधी नीतिलाई फिर्ता लिनुपर्छ, विशेष गरी यस सम्बन्धमा। कश्मीरमा।” उनले थपे कि “भारतको आणविक हतियार स्थितिले भारत-पाकिस्तान सम्बन्धमा गुणात्मक नयाँ चरण ल्याएको छ र भारतले पाकिस्तानसँग दृढतापूर्वक व्यवहार गर्नेछ।” बढेको आक्रामक मुद्रालाई महसुस गर्दै, पाकिस्तानले आफ्नो क्षमता प्रदर्शन गर्न र दक्षिण एसियामा रणनीतिक स्थिरता पुनर्स्थापना गर्न चाघी-१ लाई रोज्न बाध्य भयो।
पाकिस्तानको विश्वसनीय न्यूनतम आणविक प्रतिरोधको घोषणाको बाबजुद भारतले पाकिस्तान विरुद्ध सीमित युद्ध छेड्ने सम्भावनाको खोजी गरिरह्यो। नयाँ दिल्लीले कोल्ड स्टार्ट डोक्ट्रिन (CSD) पछि प्रो-एक्टिभ अपरेशनल स्ट्राटेजी (PAOS) मा परिमार्जन गरी डिजाइन गर्यो: (i) आणविक ओभरह्याङ अन्तर्गत सीमित युद्धका लागि ठाउँ खोज्नुहोस्; (ii) पाकिस्तानको अर्थतन्त्रलाई कमजोर बनाउने; (iii) पाकिस्तानको युद्ध मेसिनरीलाई क्षति पुर्याउने; (iv) पाकिस्तानको रक्षा बललाई लज्जित पार्नु; र (v) पाकिस्तानलाई कूटनीतिक रूपमा एक्लो पार्ने।
जवाफमा, पाकिस्तानले परम्परागत डोमेनमा युद्ध लडाईको नयाँ अवधारणा (NCWF) पेश गर्यो। जबकि यसले रणनीतिक आणविक हतियार (TNWs) को विकासलाई पछ्यायो जुन गैर-परंपरागत डोमेनमा पूर्ण स्पेक्ट्रम डिटेरेन्स (FSD) मा अनुवाद गरिएको थियो। तत्कालीन विदेश सचिव एजाज अहमद चौधरीले अक्टोबर 2015 मा वाशिंगटन डीसीमा पत्रकार सम्मेलनलाई सम्बोधन गर्दै भारतलाई चेतावनी दिए: “पाकिस्तानले छोटो दूरीको रणनीतिक आणविक हतियारहरू विकास गरेकोले भारतको कुनै पनि आक्रमणको जवाफ दिन पूर्ण रूपमा सक्षम छ।” उनले थपे कि “पाकिस्तानले भारतलाई कसरी सही बाटो देखाउने भनेर जान्दथ्यो किनकि उसले कुनै पनि साहसिक कार्यलाई दुस्साहसमा परिणत गर्न सानो रणनीतिक आणविक हतियारहरू विकास गरेको छ।”
भारतले झूटा झण्डा अपरेसनको योजना अन्तर्गत पुलवामा हमलाको आयोजना गर्यो जसमा 40 केन्द्रीय रिजर्भ पुलिस फोर्सका जवानहरू एक वाहन-बोर्न इम्प्रोभाइज्ड एक्सप्लोसिभ डिभाइस आत्मघाती हमलामा मारिए। यस बहानामा, भारतीय वायुसेनाले 26 फेब्रुअरी 2019 मा नियन्त्रण रेखा पारबाट पाकिस्तान भित्र असफल हवाई हमला गर्यो। जवाफी कारबाहीमा, PAF ले अर्को दिन क्विड प्रो क्वो प्लस रणनीतिको साथ जवाफ दियो र अपरेशन स्विफ्ट रिटर्टको क्रममा दुई आईएएफ विमानहरू खसाले। भारतीय पायलट विंगका प्रमुख अभिनन्दनलाई पक्राउ गर्दा। यद्यपि, ठूलो संयम देखाउँदै इस्लामाबादले शान्तिको इशाराको रूपमा भारतीय पाइलटलाई फिर्ता गर्यो। Quid Pro Quo Plus प्रतिक्रियाले नयाँ दिल्लीलाई स्पष्ट सन्देश पठाएको छ कि इस्लामाबादको रक्षामा हस्तक्षेप गर्नु हुँदैन।मार्च २०२२ मा, भारतले पाकिस्तानी भूभाग भित्र खसेको ब्रह्मोस क्षेप्यास्त्र प्रहार गर्दा पाकिस्तानले सैन्य प्रतिक्रिया नगरी फेरि रणनीतिक संयम देखायो। त्यसैगरी, पाकिस्तानले पाकिस्तानको जलक्षेत्रमा लुक्न खोजेका भारतीय पनडुब्बीहरू पत्ता लगाए र उनीहरूलाई कुनै हानी नगरी भारतीय जलक्षेत्रमा फर्कन चेतावनी दिए। पाकिस्तानको यी कार्यहरूले एक जिम्मेवार आणविक हतियार राष्ट्रको रूपमा शान्ति र स्थिरताको लागि आफ्नो प्रतिबद्धता स्थापित गर्यो।
विगत २६ वर्षका घटनाक्रमले भारतले यस क्षेत्रको नेट सेक्युरिटी स्पाइलरको रूपमा निरन्तर काम गरिरहेको देखाउँछ। सन् २०११ मा ओक्लाहोमा युनिभर्सिटीमा अमेरिकी पूर्व रक्षामन्त्री चक हेगलको कथनले पाकिस्तानप्रति भारतको गैरजिम्मेवारपूर्ण र उत्तेजक मनोवृत्तिलाई पुष्टि गरेको थियो र उनले भनेका थिए, “भारतले आफ्नो पुरानो प्रतिद्वन्द्वीविरुद्ध अफगानिस्तानलाई ‘दोस्रो मोर्चा’को रूपमा प्रयोग गरिरहेको छ। पाकिस्तान। भारतले वर्षौंदेखि अफगानिस्तानमा पाकिस्तानलाई आर्थिक समस्या दिएको छ।
माथि उल्लेखित विवरणहरूलाई ध्यानमा राख्दा दक्षिण एसियामा रणनीतिक स्थायित्व कायम गर्ने जिम्मेवारी पाकिस्तानको काँधमा भारतले यस क्षेत्रमा निरन्तर संकट सिर्जना गरिरह्यो भन्ने प्रष्ट हुन्छ। लेफ्टिनेन्ट जनरल (रिटायर्ड) खालिद अहमद किदवई, पूर्व डीजी एसपीडीले पनि २०२० मा इन्टरनेशनल इन्स्टिच्युट अफ स्ट्रेटेजिक स्टडीज (आईआईएसएस) लन्डनमा आफ्नो मुख्य भाषणमा उल्लेख गरे कि “दक्षिण एसियाको रणनीतिक स्थायित्व-अस्थिरता प्रतिमानमा, यो पाकिस्तानको जिम्मेवारी भएको छ। भारतले अस्थिरतातर्फ पेन्डुलम घुमाउने निरन्तर प्रयासको बाबजुद रणनीतिक स्थिरतालाई कुनै पनि चरणमा पाकिस्तानको नोक्सानमा खलल नपरोस् भन्ने सुनिश्चित गर्न।
दक्षिण एसियामा आणविक डिटेरेन्सले पूर्ण मात्रामा युद्धहरू रोक्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ। देशको रक्षा र राष्ट्रिय हित जोगाउन पाकिस्तानको आणविक परीक्षण गर्ने निर्णय अपरिहार्य थियो भन्ने कुरा समयले प्रमाणित गरेको छ । पाकिस्तानी राष्ट्रले यस महत्त्वपूर्ण उपलब्धिलाई वास्तविकता बनाउन अथक परिश्रम गर्ने अनगिन्ती व्यक्तिहरू, वैज्ञानिकहरू, इन्जिनियरहरू र बहादुर सिपाहीहरूले गरेका प्रयासहरूलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। तिनीहरूको समर्पण र प्रतिबद्धताले पाकिस्तानलाई आफ्नो स्वतन्त्रता सुनिश्चित गर्न र आफ्ना नागरिकहरूका लागि शान्तिपूर्ण वातावरण कायम गर्न सक्षम राष्ट्रमा परिणत गर्यो।
मे 28 – डिटेरेन्स दिवस भनेको पाकिस्तानको आणविक कार्यक्रम पाकिस्तानी राष्ट्र र यसको नेतृत्वको निरन्तर र अटल संकल्पको परिणाम हो भनेर सम्झाउने हो। यो स्वतन्त्रताको कुनै मूल्य हुँदैन र यसलाई सुरक्षित राख्नुपर्छ भनेर स्वीकार गर्ने दिनको रूपमा काम गर्दछ। यौम-ए-तकबीरको सम्झनामा, पाकिस्तानी जनताले देश विरुद्धको सबै प्रकारका खतराहरू, त्यो परम्परागत होस् वा गैर-परंपरागत, उचित रूपमा व्यवहार गरिनेछ र कुनै पनि परिस्थितिमा पाकिस्तानको सार्वभौमसत्तामा सम्झौता गरिने छैन भनी प्रतिज्ञा गर्दछ।
